«Мы не павінны вяртацца ў Еўропу. Мы і ёсць у Еўропе, бо беларусы — частка еўрапейскай гісторыі»

— Фелікс, вельмі адгукнуўся ваш верш у фэйсбуку, калі пачалася сварка пра Менск, які «ужо не той».

«Тысячы год мінулі

ды яшчэ не прайшло і дня

тоіць бязгучныя спевы

нямоўкная цішыня

я памяняў свой адрас

але не пераязджаў

я па-ранейшаму тут —

у завулку кветак і траў».

Вы з’ехалі з Беларусі ў Канаду ў 96-м. Калі эмігранту перастае балець?

— Цікавая справа, перад нашай размовай я ўзяў сваю новую кніжачку «2/3», якая нядаўна выйшла ў Берліне. І адчыніў менавіта на гэтым вершы, каб з яго і пачаць. У ім цытуецца радок з песні Ulis «Пляц Францыска», з першага альбома «Чужаніца» 1989 года.

Вы можаце з’ехаць фізічна, перабрацца ў іншыя абставіны і краіну, але не можаце з’ехаць ад самога сябе, перакрэсліць сябе. Гэты верш аб тым, што належнасць да культуры, да краіны, выбар гэтай належнасці, — застаецца. А жыць вы можаце дзе заўгодна.

— Вы пісалі гэты верш напрыканцы 80-х. У ім ёсць словы, якія адгукнуцца беларусам і сёння.

«Доўгi Бpод, Завyлак Кветак i Тpаў -

Hе пытай мяне дзе яны цяпеp i не шyкай.

Кpок y змpок – зноў такi самы мой шлях.

Плошча нyмаp два, плошча нyмаp тpы…

Дзе тваё ймя, мой пляц?»

Што за прароцтва?

— Тут гаворка пра еўрапейскую належнасць, гістарычную спадчыну, якую метадычна выкреслівалі з нашага жыцця стагоддзямі. І пра адзіноту ў савецкім свеце, пазбаўленым сапраўдных імёнаў. Францыск Скарына — сымбаль еўрапейскага лёсу Беларусі.

«Калі ў вас у двары жыве жудасны цмок, і вы робіце выгляд, што ніякага цмока няма — дык і паўнавартаснага жыцця там таксама няма»

— Калі ў 96-м я з’ехаў з Беларусі, то спачатку адчуваў сябе ізаляваным ад канадскага жыцця і культуры. Дзіўнае адчуванне: быццам ходзіш у шкляным шары. Усё ёсць, а дакрануцца не можаш, бо ўсё жыццё недзе звонку. І вось гэта было вельмі цяжка.

Настальгія таксама вельмі цяжкая справа. Першыя гады Менск сніўся мне штоноч: вуліцы, сябры, Ulis.

— Вы з’ехалі ў 96-м, бо напластавалася: разваліўся гурт і вы не маглі пагадзіцца з вынікамі выбараў 94-га і рэферэндуму 95-га. Але ж у любы час маглі вярнуцца.

— Да развалу гурта і майго ад’езду з Беларусі мы шмат ездзілі з канцэртамі. Нямеччына, Англія, Польшча. З’явіўся кантраст: калі вяртаешся — адразу адчуваеш нейкі ціск грамадства навокал. Як атмасферны ціск.   

І зараз я зраблю крок назад. Для мяне ўжо ў другой палове 80-х было відавочна, што ніякага Савецкага саюза не існуе. Гэта фікцыя, словы. Існуе Расейская імперыя. Крывавая, агрэсіўная, якая грае негатыўную ролю ў Еўропе, і якая назвала сябе Савецкім саюзам. З развалам «саюза» гэта імперыя нікуды не дзелася.

Пасля выбараў і рэферэндуму 95-га я зразумеў, якія ў мяне застаюцца альтэрнатывы. Прыстасавацца ці з’ехаць на вёску, барацьба ці эміграцыя.

Вельмі паважаю тых, хто абраў шлях барацьбы і гераізма. Я персанальна не герой. І добра разумею тых, хто абраў шлях прыстасавання, вымушанага жыцця ва ўмовах беларускага грамадства, каб падтрымліваць культуру, мастацтва і заставацца на Радзіме. У тых умовах.

Але я не хацеў прыстасоўвацца. Бо калі ў вас у двары жыве жудасны цмок, і вы неяк робіце выгляд, што ніякага цмока там няма — дык і паўнавартаснага жыцця там таксама няма.

«Клас! Можна зрабіць нешта з гукам, якога пакуль няма, з пачуццём, якога пакуль няма ў рок-музыцы, на роднай беларускай мове»

— У 94-м я галасаваў за Пазняка і ніколі не пашкадаваў. Тое, што зараз кажа Зянон Станіслававіч, гэта іншая справа.

А тады я лічыў, што гэта найлепшы і сумленны выбар. Бо перш за ўсё (і гэта я кажу як чалавек, які пачынаў з расейскай мовы) — вельмі важна, каб беларуская мова развівалася, культурная беларуская спадчына заставалася жывой і актыўнай. Не губляць гістарычны досвед і гістарычны погляд на падзеі.

Першую менскую Ратушу, ту самую старажытную, разбурылі не камуністы, не саветы. Яе ў XIX стагоддзі загадаў разбурыць расейскі імператар Мікалай I. Каб і памяці не засталося пра магдэбургскае права, па якім нашы беларускія гарады шмат гадоў да таго былі вольныя. Калі нават не было яшчэ ніякага Пецярбургу.

Таму Пазняк — чалавек, які добра ведаў гісторыю Еўропы і Беларусі, і ў 90-х стаў сымбалем моўнага ды культурнага адраджэння.

— А як вы прыйшлі да беларускай мовы?

— Гэта адбылося перш за ўсе праз маю цікавасць да рок-музыкі, якую я слухаю, мо, з шасці гадоў, пачынаў з радыё (смяецца). І былі сябры, якія перайшлі на беларускую, як Міхал Анемпадыстаў.

Было цікава зрабіць рок-музыку на беларускай мове, бо ў той час я слухаў шмат польскіх гуртоў. Яшчэ ў 80-е заўважыў, што яны зрабілі свой варыянт рок-н-рола, які цалкам натуральна гучаў па-польску. І тады я адчуў: «Клас! Можна зрабіць нешта з гукам, якога пакуль няма, з пачуццём, якога пакуль няма ў рок-музыцы, на роднай беларускай мове».

Так, з «Улісам» і тэкстамі для яго, пачаўся мой беларускамоўны шлях.

А першым беларускамоўным рок-гуртом была «Бонда». У ёй граў на басу мой сябра Сяржук Краўчанка і спяваў Ігар Варашкевіч, вакаліст «Крамы».

На канцэрт «Бонды» ў 80-х немагчыма было трапіць. Калі ладзілі выступ у Радыётэхнічным інстытуце — не прабіцца, бо заля паўнюткая.

Цяпер значна цяжэй ладзіць канцэрты на Радзіме на беларускай мове, чым гэта было ў 80-х. Тады былі фестывалі на беларускай мове, і нават у Маскве ў 1990-м на «Мелодыі» выдалі наш альбом «Чужаніца».

Яшчэ да 2020-га ў мяне была магчымасць выдаць у Беларусі кнігу маіх вершаў і карцін майго сябра, амерыканскага мастака Алекса Крыгеля. Зборнік «Перакаці-мора», мы працавалі над ім з Канады і ЗША. Зараз гэта немагчыма.

«Калі гэта ваша, то вы лепш даеце рады са штодзённым жыццём, і вакол вас проста святлее»

— Пасля 96-га я не быў у Беларусі. Бо ўва мне застаецца ўспамін ды настрой той Беларусі, якую я люблю і ведаю. І вялікая рызыка прыехаць ды ўбачыць, што гэтага ўсяго ўжо няма. Гэта зразумела, але не хачу забіць свае ўспаміны ды ментальны стан былога юнацтва, маёй Беларусі, якую я дзесяцігоддзямі захоўваў пры сабе.

— Як у вас за 30 гадоў атрымалася не псіхануць і не рвануць на Радзіму хоць разок?

— Можа, гэта звязана з рэлігійнай практыкай. У 2005-м я афіцыйна прыняў будызм, у традыцыі сота дзэн. Практыкую медытацыі, чытаю сутры. Нават ёсць невялікая суполка беларускіх будыстаў. Сустракаемся анлайн раз на тыдзень, робім медытацыі і службы разам.

Гэты досвед медытацыі, унутранага спакою, мне вельмі дапамог. Каб не будызм і медытацыя, магчыма, не было б і тых маіх кніг, якія выйшлі пасля эміграцыі, і новых песень. Бо ў нейкі момант жыцця я адчуў, што проста не даю рады без такога падмурка, падтрымкі. І вырашыў далучыцца.

— Гэта пра тое, пра што зараз шмат хто кажа: «Я ўжо не выцягваю»?

— Так, менавіта. Я таксама не выцягваў, з розных нагод.

Ёсць нейкая вяршыня гары, і туды вядуць розныя сцежкі, рознымі шляхамі. І ад таго, якія у вас ногі, і які ў вас зрок, залежыць тое, па якой сцежцы вам прасцей уздымацца на гэтую гару і прытрымлівацца веры. Гэта можа быць і праваслаўная, і каталіцкая вера, іўдаізм.

— Шмат хто праходзіць праз крызісы. Чаму менавіта будызм?

— Будызм — гэта практыка медытацыі і сумленнага жыцця. Гэта вера для тых, хто згубіў веру.

Калі вы пачынаеце шлях у будызм, вам не трэба верыць. Трэба проста ўзяць і паспрабаваць, штодзённа.

І калі гэта ваша, то вы лепш даеце рады са штодзённым жыццём, і вакол вас проста святлее.

— Галоўны прынцып будызму ў дасягненні нірваны, то бок вызвалення ад пакут?

— Калі ў мяне запытаюць адно галоўнае слова пра будызм, то гэта спагада, спачуванне. Магчымась адчуваць боль іншага і міласэрнасць у адказ.

Калі вы паспрабуеце дасягнуць нірваны, вы ніколі яе не дасягнеце. Бо гэта жаданне нешта атрымаць для «сябе». Галоўнае — практыкаваць медытацыю i жыць так, каб не было пакутаў іншым людзям. І паспрабаваць пазбавіцца ад уласных пакутаў, прыняць іх. Бо гэта тое ж самае.

У некаторых сітуацыях лепшае, што вы можаце зрабіць для іншых і для сябе — проста адысці ў бок, выйсці з сітуацыі. З павагай і без негатыўных эмоцый. Гэта пра тое, што ў вас ёсць пачуцці, але вы не прывязаныя да сваіх пачуццяў, да залежнасцяў. Застаецеся ў раўнавазе. Але нічога не адчуваць, калі вы чалавек, вы не можаце.    

«Мы думалі, што ёсць нейкі такі прагрэс, і што далей будзе лепей і лепей»

— А як жа савецкае «мужчына павінен быць моцным»?

— Гэта не ўнікальная з’ява, такія стэрэатыпы ёсць і тут, у Канадзе: жанчына павінна гадаваць дзяцей і рабіць ежу, а мужчына — пайсці на паляванне і знайсці грошы. Нічога унікальнага для Беларусі. Гэта такі погляд XVIII стагоддзя, ёсць такія людзі і тут. Нішто нікуды не сышло.

І вось мы падыходзім да той часткі размовы: а як жыць з тым, што адбываецца ў свеце?

Увесь той жах, праз які мы зараз праходзім... Шмат каму з нас пашчасціла жыць у перыяд дэмакратычнай адлігі. І я тут кажу пра сусветныя рэчы, не толькі пра Беларусь.

Паміж канцом XIX стагоддзя і Першай сусветнай вайной у Еўропе быў перыяд, які французы называлі la belle epoque, прыўкрасная эпоха. І вось калі скончылася жудасная Другая сусветная вайна, потым неяк уляглася халодная вайна і небяспека ядзернай вайны, мы жылі ў такім дэмакратычным la belle epoque. Можа, 20-30 гадоў.

Але большасць сусветнай гісторыі — гэта гісторыя крывавых войнаў, гісторыя злачынстваў, гісторыя зусім не дэмакратычнага жыцця.

Мы думалі, што ёсць нейкі такі прагрэс, і што далей будзе лепей і лепей. А на самой справе гэта быў перыяд, калі сонейка выглянула з-за хмараў, а потым зноў усё, як заўсёды.

Вось цяпер — яно як заўсёды. А тое, што адбывалася, гэта быў перыяд надзвычайнай цеплыні ў зоне вечнай мерзлаты.

«Наша беларуская гісторыя — багацейшая за гісторыю той Расейскай імперыі, якая нас прыгнятае стагоддзямі»

«Рушыць цягнік на Нясвіж,

Ідзе дадому.

За снежнем раптам прыйшоў лістапад

У зваротнай дарозе.

Чым больш п'ю я, чым больш палю -

Тым больш я цвярозы.

Я хутка ўбачу замак дзядоў,

Убачу касцёлы...

Дарма спрабуеш спыніць цягнік —

Я рыну пад колы.

Рушыць цягнік на Нясвіж,

Ідзе дадому».

— Гэта тэкст песні Ulis з таго самага альбома «Чужаніца» 1989-га. Дарэчы, чыгункі ў Нясвіжы няма, туды не ходзяць цягнікі.

І гэта пра тое, чаму паэт, які пачынаў з расейскай мовы, бо яна матчына, пісаў — дый дагэтуль піша — па-расейску, а галасаваў за Пазняка. Вось гэта пра тое ж самае — гэта зваротная дарога.

Мы казалі пра магдэбургскае права, пра беларускую гісторыю, што статут Вялікага княства Літоўскага быў напісаны на старажытнай беларускай мове.

Наша беларуская гісторыя багацейшая за гісторыю той Расейскай імперыі, якая нас прыгнятае стагоддзямі. І вось гэта зваротная дарога — дарога да сваёй культурнай нацыянальнай ідэнтычнасці, да сваёй гісторый і годнасці, да таго, каб ужо ўзняцца і не быць болей прыгоннымі сялянамі. А людзьмі звацца, як пісаў класік.

Гістарычнае разуменне пра Расейскую імперыю, беларускую гісторыю і Беларусь, як частку Еўропы, — яно ўсё ж такі было верным.

Мы не павінны вяртацца ў Еўропу. Мы і ёсць у Еўропе, мы належым да Еўропы, бо мы частка еўрапейскай гісторыі. А Расея — не зусім, бо напалову азіяцкая краіна, арда. 

«Айці і вершы адбываліся паралельна, усё жыццё шлі побач»

— Вы скончылі Радыётэхнічны інстытут і сталі айцішнікам. Як з вершамі гэта карэлюецца?

— Амаль усё сваё канадскае жыццё я працую ў айці, хутка 30 гадоў. Зараз гэта галіна вышэйшай адукацыі правінцыі Брытанская Калумбія. Радыётэхнічны інстытут вельмі дапамог.

І гэта цікава, у тым ліку таму, што наша працоўная каманда — сусветная геаграфія. Да таго ж з чагосьці трэба жыць, ёсць сям’я. 

Тэхнічная адукацыя перш за ўсё вучыць складанай фармальнай логіцы. Гэта не перашкаджае пісаць вершы, вы проста інакш бачыце парадоксы, абмежаванасць той фармальнай логікі.

Я нават часам слухаю класічную музыку, як менеджэр праекту. Бо там шмат чаго, і ў выніку ўсё павінна сысціся разам у нейкую сімфонію.

Айці і вершы адбываліся паралельна, амаль усё маё жыццё ішлі побач.

Калісьці мой бацька, прафесар біяфізікі Акадэміі навук, казаў пра мае вершы: «Няблага. А з чаго ты жыць будзеш?» І меў рацыю.

Але аднойчы на мерапрыемстве ў Акадэміі навук да яго падышоў Юры Хадыка, які таксама быў доктарам фізіка-матыматычных навук, і сказаў: «Сяргей, дзякуй вам за сына! Ён робіць вельмі добрую справу для беларускай культуры».

— А што для вас беларускія падзеі 2020-га?

— У мяне вялікая павага і падзяка беларусам, якія выйшлі ў 2020-м. Беларусы паказалі сябе еўрапейскай нацыяй, і гэта нікуды не знікла. Гэта было прыгнечанае на нейкі час, але яно не знікае і не знікне. Бо ў беларусаў ёсць чалавечы гонар і чалавечая годнасць, якія вымусілі людзей выйсці. Вялікая павага і вялікі дзякуй за гэта.